Metoda wielowskaźnikowa podwójnego sprawdzenia opiera się na obserwacji minimum dwóch głównych objawów w cyklu miesiączkowym kobiety:  podstawowej temperatury ciała (PTC), śluzu i/lub szyjki, oraz wiedzy dotyczącej długości ostatnich kilku lub kilkunastu cykli tzw. obliczeń.

Główne objawy płodności

Główne objawy płodności – służą do wyznaczania początku i końca fazy płodności. Są to:

• zmiany podstawowej temperatury ciała (PTC), która w cyklu owulacyjnym przebiega dwufazowo,
• zmiany śluzu szyjkowego (pojawiającego się w przedsionku pochwy) dotyczące jego konsystencji, wyglądu i odczucia, które daje – w czasie cyklu miesiączkowego,
• zmiany szyjki macicy pod względem stopnia jej rozwartości, położenia i konsystencji – w czasie trwania cyklu miesiączkowego.

I. Zmiany podstawowej temperatury ciała (PTC)

Następują one w rezultacie zmian poziomu progesteronu we krwi.
Podstawowa temperatura ciała (PTC) jest to spoczynkowa temperatura ciała, mierzona w pochwie, odbytnicy lub w ustach pod językiem – tzn. w jamach ciała wyściełanych błoną śluzową. W danym cyklu miesiączkowym trzeba zdecydować się na jeden sposób pomiaru, zaznaczając go na karcie obserwacji.

Przy pomiarze pod językiem należy zwrócić uwagę, aby za każdym razem termometr umieszczać w tym samym miejscu jamy ustnej i na tę samą głębokość. Stwierdzono bowiem w różnych punktach pod językiem, w tym samym czasie, bardzo różniące się od siebie temperatury. Termometr nie powinien dotykać zębów, a w czasie mierzenia temperatury nie należy otwierać ust. Czas mierzenia zależy od rodzaju termometru.

Do pomiaru PTC wystarcza ogólnie dostępny w aptekach termometr, którego podziałka umożliwia odczyt z dokładnością do 0,05°C, czyli między dwiema kreskami. Coraz bardziej popularne są specjalne termometry owulacyjne z większymi odstępami między kreskami i oznaczonymi setnymi częściami stopni. Można stosować także termometry elektroniczne.

Podstawową temperaturę ciała należy badać:

• po śnie nocnym lub minimum trzech godzinach spoczynku,
• zaraz po przebudzeniu, przed wstaniem z łóżka,
• najlepiej o stałej porze; odchylenia od stałej godziny pomiaru nieprzekraczające jednej godziny nie mają znaczenia, dłuższe mogą mieć wpływ na wysokość PTC.

Różne godziny pomiarów

Dni, w których temperatura mierzona jest o innej niż zazwyczaj porze, należy zaznaczać na karcie obserwacji podając godzinę. Taki pomiar można potraktować jako zakłócenie, a jeśli trzeba – skorygować. Nie wszystkie kobiety reagują bowiem jednakowo na różne godziny pomiaru temperatury. Na podstawie analizy biologicznego rytmu zmian temperatury ciała przyjęto, że między 4 rano a 11 przed południem PTC rośnie z każdą godziną o 0,1ºC. Dlatego, przeprowadzając korektę temperatury mierzonej o innej porze, od pomiaru późniejszego należy odpowiednio odjąć, a do pomiaru wcześniejszego dodać uprzednio obliczoną różnicę temperatury, wynikającą z nietypowej pory mierzenia.

Zakłócenia

Na karcie cyklu należy zaznaczać także wszelkie inne zakłócenia, które mogą mieć wpływ na wysokość PTC. Mogą to być:różne godziny pomiaru,

• praca na zmiany lub w nocy,
• złe samopoczucie,
• choroby,
• przyjmowane leki,
• odstępstwa od dotychczasowych przyzwyczajeń,
• zmiany w stosunku do zwykłego rytmu dnia lub np. zbyt krótki lub przerywany odpoczynek nocny,
• spożycie alkoholu poprzedniego dnia,
• obchodzone uroczystości lub święta,
• jedzenie późnym wieczorem,
• podróż, zmiana klimatu, zmiana czasu,
• stres, duży wysiłek fizyczny,
• inny sposób pomiaru temperatury, czy inny termometr.

Powyższe sytuacje – indywidualnie dla każdej kobiety – mogą stanowić zakłócenie lub nie mieć wpływu na przebieg krzywej termicznej.

Zapis obserwacji

• Zmierzoną wartość temperatury zaznacza się na karcie obserwacji punktem wewnątrz kratki; kolejne punkty łączy się linią otrzymując w ten sposób tzw. krzywą termiczną. Interpretację PTC możemy przeprowadzić wykreślając tzw. linię pokrywającą, która będzie oddzielać fazę temperatur niskich od fazy temperatur wyższych. Prowadzi się ją ½ kratki (0,025⁰C) powyżej najwyższego punktu z 6 niezakłóconych temperatur poprzedzających skok.
• Nad linią pokrywającą wyznacza się 3 niezakłócone temperatury (na karcie numerujemy je kolejno 1., 2., 3.) – będą one decydowały (obok śluzu i/szyjki) o końcu fazy płodności. Warunkiem koniecznym jest jednak to, aby trzecia temperatura była odległa od najwyższej z sześciu pod linią pokrywającą o przynajmniej 0,2⁰C. Jeśli ten ostatni warunek nie jest spełniony, uwzględniamy czwartą temperaturę – powinna ona jednak znajdować się powyżej linii pokrywającej (nie musi już spełniać warunku odległości o 0,2ºC).

Interpretacja

W typowym cyklu owulacyjnym PTC przebiega dwufazowo – początkowo na niskim poziomie, następnie na wyższym. Cykl o dwufazowym przebiegu temperatur jest cyklem owulacyjnym, natomiast jednofazowy przebieg PTC może świadczyć o braku owulacji w cyklu. Ponieważ występowanie w cyklu miesiączkowym niskich i wyższych temperatur nie odpowiada dokładnie fazom wyodrębnionym z punktu widzenia płodności, przyjęto dla jasności analizy i interpretacji wyróżniać w przebiegu krzywej termicznej tzw. fazę temperatur niższych i fazę temperatur wyższych. (zob. Rys. 2)

Nieregularny czas pracy

Czasami spotyka się opinię, że nieregularny czas/godziny pracy uniemożliwiają stosowanie metody rozpoznania płodności, w której wskaźnikiem jest PTC. Otóż w oparciu o praktykę trzeba stwierdzić, że nie jest to czynnik stojący na przeszkodzie dla stosowania takiej metody. Mogą oczywiście wystąpić pewne trudności interpretacyjne, zwłaszcza wówczas, gdy kobieta pracuje na różne zmiany w fazie poprzedzającej owulację. Trzeba się liczyć z tym, że w takich sytuacjach wyznaczona faza płodności może czasami ulec przedłużeniu.

Ciąża

Jeśli w czasie płodności miało miejsce współżycie i PTC utrzymuje się na poziomie wyższych temperatur przez czas dłuższy niż 16 dni, można przypuszczać, że doszło do poczęcia dziecka. 20. dzień temperatur utrzymujących się powyżej linii pokrywającej wskazuje na poczęcie. PTC utrzymuje się na poziomie wyższym przez ok. trzy miesiące – do czasu przejęcia przez łożysko funkcji podtrzymania ciąży. Dlatego wahania lub spadek PTC w tym czasie może wskazywać na zagrożenie poronieniem.

II. Zmiany śluzu szyjkowego

Szyjka macicy, reagując na zmienne poziomy hormonów jajnikowych (estrogenów i progesteronu), wytwarza w czasie trwania cyklu miesiączkowego różnej jakości i w różnych ilościach wydzielinę zwaną śluzem szyjkowym.

Zmiany śluzu szyjkowego posłużą nam do wyznaczania początku i końca płodności w cyklu. Jednak muszą one zostać potwierdzone jeszcze przez obserwację drugiego objawu/wskaźnika. I dlatego należy pamiętać, że początek płodności zawsze wyznacza objaw/wskaźnik występujący wcześniej.

Sposób obserwacji:

Obserwacja śluzu szyjkowego polega na nazwaniu przez kobietę odczucia w przedsionku pochwy oraz cech charakterystycznych dla jego jakości, które określa wzrokowo lub przez dotyk. Obserwację śluzu szyjkowego prowadzi się w ciągu całego dnia:

• odczucia – od czasu do czasu kobieta uświadamia sobie, co odczuwa w przedsionku pochwy.
• wygląd śluzu (jakość) określa się przy okazji pobytu w toalecie, po oddaniu moczu lub przed, dotykając zewnętrznych narządów płciowych czystą dłonią, lub papierem toaletowym. Może wówczas sprawdzić, jak wygląda obecna tam wydzielina.

Zapis obserwacji

Zapis objawu śluzu na karcie cyklu dokonuje się wieczorem – jako podsumowanie zarejestrowanych odczuć i wyglądu z całego dnia. W przypadku zaobserwowania w ciągu dnia różnych cech śluzu np. rano w początkowych dniach poprzedzających owulację – gęsty, wilgotno, a wieczorem – rozciągliwy mokro, zanotować należy tę cechę śluzu, która świadczy o większej płodności.

Zmiany w cyklu

• po miesiączce większość kobiet najczęściej nie obserwuje żadnej wydzieliny w przedsionku pochwy. Opisuje ten czas jako „sucho”. Rzadziej występuje stała niezmienna wydzielina z towarzyszącym jej odczuciem wilgotności lub jedynie samo odczucie wilgotności.
• Z upływem dni suchość zmienia się w odczucie wilgotności, pojawia się śluz gęsty, lepki, kleisty, daje odczucie wilgotności, a w sytuacji stałej niezmiennej wydzieliny – można zaobserwować jakąś jej zmianę (ilościową lub jakościową). Jest to sygnał zbliżającej się owulacji, a zaobserwowane zmiany świadczą o możliwej płodności. Ten rodzaj śluzu zmienia środowisko pochwy z kwaśnego na zasadowe umożliwiając plemnikom zarówno przeżycie, jak i dotarcie do komórki jajowej. Ze względu na swoje właściwości zwany jest śluzem mniej płodnym. UWAGA! W kwaśnym środowisku pochwy ( pH ok. 3,4 ) – przy braku śluzu szyjkowego – plemniki giną w czasie ½ do 3 godzin. W obecności zasadowego śluzu szyjkowego w narządzie rodnym kobiety, plemniki mogą przeżyć 3 do 5 dni (wg niektórych badań nawet do 7 dni). (Zob. Rys. 3)
• wraz ze zbliżaniem się do momentu owulacji, śluz nabiera cech tzw. śluzu wysoce płodnego – staje się rozciągliwy, przejrzysty, szklisty, błyszczący, przypomina surowe białko jaja kurzego, i daje odczucie mokrości, śliskości, naoliwienia w przedsionku pochwy. (Zob. Rys. 4)

W celu interpretacji objawu śluzowego ważne jest, by kobieta potrafiła zauważyć i odnotować dzień pojawienia się śluzu (lub ewentualnie zmiany w stałej, niezmiennej dotąd wydzielinie), a następnie umiała określić tzw. szczyt objawu śluzu. Jest to ostatni dzień, w którym posiada on jakąkolwiek cechę śluzu wysoce płodnego (wygląd: rozciągliwy, przejrzysty; odczucie: mokrości/śliskości/naoliwienia) – choćby tylko jedną.

Szczyt objawu śluzu rozpoznawany jest retrospektywnie, tzn. następnego dnia, gdy ponownie staje się lepki, gęsty lub całkowicie zanika (dzieje się to pod wpływem progesteronu – hormonu ciałka żółtego). Ustaje wtedy także odczucie śliskości i mokrości, a pojawia się odczucie wilgotności lub suchości.

Jeśli przez trzy kolejne dni nie powrócą cechy śluzu wysoce płodnego, szczyt objawu śluzu zaznaczany jest na karcie jako „S”, a kolejne dni: 1 2 3. Szczyt objawu śluzu jest prawdopodobnym dniem owulacji, choć według badań światowych owulacja może wystąpić najczęściej do dwóch dni przed lub do dwóch dni po obserwowanym szczycie objawu śluzu. To właśnie wtedy 3. dnia wieczorem po szczycie śluzu (S+3) ma miejsce koniec fazy płodności wyznaczany przez śluz. Musi on jeszcze zostać potwierdzony przez drugi zaobserwowany objaw. Koniec płodności zawsze wyznacza objaw/wskaźnik występujący najpóźniej.

Trudności w obserwacjach

Zdrowa kobieta nie ma kłopotów z obserwacją śluzu szyjkowego. Pojawienie się trudności w obserwacjach, zmiana ilości, konsystencji oraz jakości śluzu może być czułym objawem pojawienia się stanu patologicznego oraz sygnałem do konsultacji z nauczycielem lub lekarzem. Poważne trudności mogą być spowodowane zaburzeniami hormonalnymi lub niewydolnością jajników. Przebyte zabiegi na szyjce macicy mogą utrudnić obserwację śluzu szyjkowego. Przyczyną pewnych przejściowych zmian w obserwacjach mogą też być ostre lub przewlekłe stany zapalne pochwy lub szyjki macicy związane z upławami, stosowanie leków dopochwowych, środków antykoncepcyjnych, obecnością wkładki w macicy, czy nawet noszenie zbyt obcisłych spodni. Obraz śluzu szyjkowego może zostać zaburzony przez stosowanie wykrztuśnych (mukolitycznych) środków rozrzedzających śluz.

Trzeba wspomnieć także o tym, że ejakulat przypomina swoim wyglądem śluz wysoce płodny. Różni się jednak od niego specyficznym zapachem, toteż nie powinno być większych trudności z jego rozróżnieniem.

III. Zmiany szyjki macicy

Podobnie jak śluz szyjkowy i podstawowa temperatura ciała, również szyjka macicy pod wpływem hormonów jajnikowych podlega pewnym zmianom w cyklu miesiączkowym.

Obserwacja zmian szyjki macicy dostępna jest dla kobiety w samobadaniu. Dotykając palcami (badanie palpacyjne) szyjki macicy może ona sama ocenić zmiany w jej położeniu, konsystencji i stopniu rozwarcia jej zewnętrznego ujścia. Szyjkę wystarczy badać raz dziennie, o stałej porze np. przy okazji wieczornej lub porannej toalety, w tej samej pozycji (kucając lub stojąc i opierając jedną nogę wyżej), wprowadzając jeden lub dwa palce do pochwy i dotykając ujście szyjki. Przed przystąpieniem do badania należy opróżnić pęcherz, gdyż w przeciwnym razie mogą być trudności z jej dosięgnięciem.

Naukę obserwacji szyjki macicy najlepiej rozpocząć w II fazie cyklu – w fazie niepłodności bezwzględnej – gdyż wówczas przez szereg dni jest ona ustalona: twarda, zamknięta, nisko. Łatwiej jest wtedy w kolejnym cyklu rozpoznać zmieniające się z dnia na dzień cechy szyjki w czasie poprzedzającym owulację.

Zmiany w cyklu

• Bezpośrednio po miesiączce, w fazie niepłodności przedowulacyjnej, szyjka znajduje się nisko w pochwie, w dotyku jest twarda jak koniuszek nosa, jej ujście jest zamknięte.
• Bliżej owulacji szyjka stopniowo unosi się w pochwie 2-3 cm ku górze (trudniej ją dosięgnąć), staje się miękka w dotyku jak płatek ucha lub warga a jej ujście rozwiera się stopniowo. Najczęściej pierwsza dostrzegalna jest zmiana położenia szyjki, potem zauważa się zmiany w konsystencji i stopniu jej rozwarcia.
• Po owulacji szyjka szybko powraca do stanu z początku cyklu i pozostaje twarda, zamknięta, nisko – do końca cyklu.

Przy interpretacji objawu szyjki ważna jest umiejętność stwierdzenia tzw. szczytu objawu szyjki. Jest to ostatni dzień, gdy znajduje się ona najwyżej, jest najbardziej rozwarta i miękka.

Zapis obserwacji

Na karcie szczyt objawu szyjki oznaczamy symbolem „S”. Koniec fazy płodności wyznaczony przez obserwację szyjki będzie przypadał na trzeci dzień po jej szczycie, co zaznaczamy na karcie: S, 1, 2, 3. Należy go jeszcze potwierdzić drugim objawem. (Zob. Rys. 5)

Zalecenia

Badanie szyjki macicy nie jest konieczne dla stosowania metody podwójnego sprawdzenia, jednak ten wskaźnik płodności dobrze uzupełnia pozostałe, a szczególnie przydatny jest w sytuacjach po porodzie i w premenopauzie. Pomocny jest także, gdy objaw śluzu jest mało czytelny, trudny do zaobserwowania, np. podczas infekcji pochwowej czy leczenia albo też w sytuacji, kiedy z jakiegoś powodu (np. przeziębienie) trudno jest zinterpretować skok PTC.

Badanie szyjki macicy jest także przydatne dla małżeństw z obniżoną płodnością, ponieważ ułatwia dokładne rozpoznanie dni, w których istnieje największa możliwość poczęcia. Nie zaleca się natomiast badania szyjki macicy młodym dziewczętom czy kobietom, które nie rozpoczęły jeszcze współżycia.

Badanie szyjki macicy nie stanowi odrębnej metody samoobserwacji, jak to ma miejsce w wypadku pomiaru PTC (metoda termiczna ścisła i poszerzona) czy obserwacji śluzu szyjkowego (metoda owulacji Billingsa).

IV. Dodatkowe objawy płodności

W miarę dokładnego poznawania własnego ciała wiele kobiet zauważa podczas cyklu miesiączkowego pewne typowe dla nich symptomy związane z owulacją. Objawy te nie muszą pojawiać się u każdej kobiety, mogą też nie wystąpić w każdym jej owulacyjnym cyklu. Bywają pomocne przy interpretacji objawów głównych. Na ich podstawie jednak nie jest możliwe dokładne ustalanie początku i końca płodności. Dlatego nazywa się je dodatkowymi objawami płodności.

Najczęściej obserwowane przez kobiety dodatkowe objawy płodności to:

• ból owulacyjny,
• plamienie okołoowulacyjne,
• uczucie napięcia lub bolesności piersi,
• zmiany skórne,
• przybieranie na wadze,
• powiększenie węzłów chłonnych,
• uczucie napięcia w zewnętrznej okolicy pochwy,
• wzmożenie dolegliwości związanych z żylakami,
• bóle pleców,
• zaburzenia w trawieniu (mdłości, wzdęcia, zaparcia lub biegunki itp.) lub w układzie moczowym (np. częstsze oddawanie moczu)
• symptomy natury psychicznej: wahania nastrojów, zwiększone lub zmniejszone libido, obniżenie lub poprawienie sprawności intelektualnej.

Zapis obserwacji i obliczenia

Dobrze jest, jeśli kobieta notuje na karcie obserwacji także objawy dodatkowe. Z biegiem czasu pozwoli jej to na przypisanie tych symptomów konkretnym fazom czy dniom cyklu. Dzięki temu może się wyjaśnić, że objawy, które wcześniej były przedmiotem niepokoju, teraz staną się normalnymi cyklicznymi zmianami zachodzącymi w jej organizmie.

Do dodatkowych objawów płodności zalicza się ponadto tzw. obliczenia, wynikające z rytmu miesiączkowania danej kobiety. Uwzględniają one długości ostatnich sześciu lub dwunastu cykli kobiety i są podstawą do uzyskania drugiego wskaźnika pozwalającego na wyznaczenie, w określonych sytuacjach, końca fazy niepłodności przedowulacyjnej.

V. Interpretacja objawów/wskaźników płodności – reguły typowe

Faza niepłodności przedowulacyjnej

Fazy niepłodności przedowulacyjnej nie wyznacza się w cyklu następującym po cyklu bezowulacyjnym (z jednofazowym przebiegiem PTC).

• W sytuacji rozpoczynania obserwacji oraz jeśli kobieta nie posiada notatek dotyczących długości jej ostatnich 12 cykli – fazy niepłodności przedowulacyjnej nie wyznaczamy przez pierwsze 3 cykle. Wówczas pierwszy dzień cyklu przyjmuje się za początek fazy płodności.
• Od 4. do 6. cyklu włącznie przyjmuje się pierwsze 5 dni cyklu jako niepłodność przedowulacyjną, pod warunkiem, że żaden z dotychczasowych cykli nie był krótszy niż 26 dni. Jest to „reguła pierwszych 5 dni”. Jeśli cykle były krótsze, stosuje się zasadę obliczeń „najkrótszy cykl minus 21”. Drugim wskaźnikiem – do porównania będą zmiany śluzu/szyjki. Ostatecznie o końcu tej fazy decyduje objaw/wskaźnik występujący najwcześniej.
• Od 7. do 12. cyklu dla wyznaczenia końca fazy niepłodności przedowulacyjnej stosuje się oprócz śluzu/szyjki jako drugi wskaźnik obliczenia: „najkrótszy cykl minus 21”, a od 13. cyklu obliczenia „najkrótszy cykl z ostatnich 12 minus 20”. Koniec fazy wyznaczy objaw/wskaźnik najwcześniejszy.
• Jeśli kobieta posiada dokładne notatki dotyczące długości swoich ostatnich 12 cykli, nie wyznacza tej fazy tylko w pierwszym obserwowanym cyklu. Od drugiego cyklu, jeśli potrafi już oceniać zmiany śluzu, a w pierwszym temperatura była dwufazowa, może zastosować oprócz obserwacji śluzu/szyjki, jako drugi wskaźnik obliczenia „najkrótszy z 12 cykli minus 20”. O końcu tej fazy będzie decydował wskaźnik występujący najwcześniej.

Faza płodności

Faza płodności rozpoczyna się następnego dnia po ustalonym końcu fazy niepłodności przedowulacyjnej względnej. Może to być:

•  następnego dnia po dniu z obliczeń,
•  pierwszego dnia wystąpienia jakiegokolwiek śluzu czy zmian w odczuciu,
•  ewentualnie 1. dnia zmiany położenia, konsystencji i rozwarcia szyjki,
•  ewentualnie 6. dnia cyklu (przy zastosowaniu reguły 5 dni).

decyduje zawsze objaw/wskaźnik, który wystąpi najwcześniej

Faza płodności kończy się:

•  wieczorem 3. (lub 4.) dnia temperatury nad linią pokrywającą,
•  wieczorem 3. dnia po szczycie śluzu/szyjki.

Decyduje objaw, który wystąpi najpóźniej

Faza niepłodności poowulacyjnej bezwzględnej rozpoczyna się po wyznaczonym końcu fazy płodności i trwa do końca cyklu.

Więcej informacji na temat metody objawowo- termicznej podwójnego sprawdzenia (angielskie) można uzyskać na stronie: psnnpr.com

mgr Maria Kinle - mgr ekonomii (SGPiS), licencjat z teologii pastoralnej (Papieski Wydział Teologiczny). Instruktor NPR metody podwójnego sprawdzenia, doradca małżeński i rodzinny, wieloletni członek Zarządu PSN NPR, w latach 2000-2003 wiceprezes European Institute for Family Life Education.

Ilustracje do tekstu

• symptomy natury psychicznej: wahania nastrojów, zwiększone lub zmniejszone libido, obniżenie lub polepszenie sprawności intelektualnej.